अर्थव्यवस्था म्हणजे काय? आणि अर्थव्यवस्थेचे प्रकार कोणते? (Economy & Types of Economies)

प्रा. योगेश भारस्कर

सहाय्यक प्राध्यापक (अर्थशास्त्र)

गुरुवर्य मामासाहेब दांडेकर कला, भगवंतराव वाजे वाणिज्य
व विज्ञान महाविद्यालय, सिन्नर, जि. नाशिक

अर्थव्यवस्था म्हणजे काय?

अर्थव्यवस्थेची सर्वात लोकप्रिय व्याख्या ही रशियन अर्थतज्ज्ञ प्रा. ग्रेगरी ग्रॉसमन यांनी दिली आहे. “देशातील व्यक्ती, कुटुंबे, उद्योगसंस्था, व्यवसाय संस्था यांच्या मार्फत उत्पादन, विभाजन, विनिमय व उपभोग या आर्थिक क्रिया पार पाडल्या जातात. देशातील विविध घटक आणि संस्थांना वळण लावण्यासाठी ज्या यंत्रणेचा वापर केला जातो तिला अर्थव्यवस्था असे म्हणतात,” अशी व्याख्या ग्रेगरी यांनी केली आहे.

तर अमेरिकन अर्थतज्ज्ञ प्रोफेसर रॉबर्ट लाऊकस यांच्या सांगण्यानुसार, “मानवी गरजा भागवितांना उपलब्ध साधनसामग्रीचा वापर करण्यासाठी केलेले समग्र आर्थिक व्यवहार म्हणजे अर्थव्यवस्था होय.”

अर्थव्यवस्थांचे प्रकार –

जागतिक अर्थव्यवस्थेचे वर्गीकरण दोन निकषांवर करतात.

1) उत्पादक साधनसंपत्तीच्या मालकीनुसार

2) विकासाच्या अवस्थेनुसार

1) उत्पादक साधनसंपत्तीच्या मालकीनुसार

अ) भांडवलशाही अर्थव्यवस्था

ब) समाजवादी अर्थव्यवस्था

क) मिश्र अर्थव्यवस्था

अ) भांडवलशाही अर्थव्यवस्था (Capitalistic Economy) –

ज्या अर्थव्यवस्थेत उत्पादनांची साधने खासगी मालकीची असतात.

वैशिष्टये –

१) उत्पादक उपभोगत्यांच्या मागणीनुसार वस्तूचा पुरवठा करतात.

२) ग्राहक सार्वभौम असतात, त्यांच्या पसंतीनुसारच उत्पादन केले जाते. थोडक्यात, उपभोक्ता बाजारपेठेत राजा असतो.

३) किंमत ठरविण्याची प्रक्रिया मुक्तपणे चालते म्हणजे ती सरकारी हस्तक्षेपापासून मुक्त असते. म्हणून या अर्थव्यवस्थेला मुक्त अर्थव्यवस्था (Laisser faire) असे देखील म्हणतात.

४) उत्पादन हे नफा मिळविण्याच्या हेतूने केले जाते.

दोष-

आर्थिक सत्तेचे केंद्रीकरण झाल्याने गरिबी व श्रीमंतांची दरी वाढत असते. त्याप्रमाणे गरिबी, बेरोजगारी, पर्यावरण आदींचा विचार केला जात नाही.

ब) समाजवादी अर्थव्यवस्था (Socialist Economy) –

ज्या अर्थव्यवस्थेत उत्पादनाची साधने सरकारच्या म्हणजे सार्वजनिक मालकीची असतात, त्यांना समाजवादी अर्थव्यवस्था म्हणतात.

वैशिष्टये –

१) उत्पादनांची साधने सरकारी मालकीची असतात.

२) वस्तू आणि सेवांचे उत्पादन वैयक्तिक नफ्यासाठी होत नाही. सर्व आर्थिक निर्णय सरकार घेते.

३) या व्यवस्थेत ग्राहक सार्वभौम ठरत नाही.

दोष- यात व्यक्तिस्वातंत्र्याचा लोप होतो. कधीकधी सरकारी नियंत्रणाचा अतिरेक होतो. कार्यक्षमता, उत्पादकता कमी होते.

क) मिश्र अर्थव्यवस्था (Mixed Economy)-

ज्या अर्थव्यवस्थेत सार्वजनिक आणि खासगी अशी दोन्ही क्षेत्रे एकाच वेळी अस्तित्वात असतात, त्या अर्थव्यवस्थेस मिश्र अर्थव्यवस्था म्हणतात. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर भारताने मिश्र अर्थव्यवस्थेचा स्वीकार केला आहे.

वैशिष्टये –

१) खासगी मालमत्तेचा मर्यादित हक्क असतो.

२) काही उद्योगांची उभारणी सरकारी व खासगी स्तरावर केली जाते.

३) भांडवली आणि समाजवादी अर्थव्यवस्थेचा दोष टाकून चांगल्या गुणांचा समन्वय या अर्थव्यवस्थेत करण्यात आला आहे.

२) विकासाच्या अवस्थेनुसार

अ) विकसित अर्थव्यवस्था- ज्या अर्थव्यवस्थेत दरडोई राष्ट्रीय उत्पन्नाचे प्रमाण मोठे असते. मोठय़ा प्रमाणावर औद्योगीकरण, शहरीकरण झालेले असते. त्याचप्रमाणे साक्षरतेचे प्रमाण जास्त असते. जन्मदर व मृत्युदराचे प्रमाण कमी असते. उदा. अमेरिका, इंग्लंड, जर्मनी, ऑस्ट्रेलिया इ.

ब) विकसनशील अर्थव्यवस्था- ज्या अर्थव्यवस्थेत दरडोई राष्ट्रीय उत्पन्नाचे प्रमाण तुलनेने कमी असते. साक्षरतेचे प्रमाण कमी असते. मात्र जी अर्थव्यवस्था आपल्या समस्या दूर करण्यासाठी सतत प्रयत्नशील असते, त्या अर्थव्यवस्थेला विकसनशील अर्थव्यवस्था असे म्हणतात. उदा., भारत, श्रीलंका, आफ्रिका व दक्षिण अमेरिकेतील काही देश. 

जागतिक बँकेनुसार जागतिक अर्थव्यवस्थांची वर्गवारी (FY 2024)

जागतिक बँक दरडोई उत्पन्नानुसार देशांची वर्गवारी करते:

निम्न उत्पन्न गट (दरडोई उत्पन्न $ 1135 किंवा त्यापेक्षा कमी)

निम्न मध्यम उत्पन्न गट (दरडोई उत्पन्न $ 1136 - $ 4465) (भारताचे दरडोई उत्पन्न 2411 डॉलर होते)

उच्च मध्यम उत्पन्न गट (दरडोई उत्पन्न $ 4466 - $ 13845)- विकसनशील देश

उच्च उत्पन्न गट (दरडोई उत्पन्न $ 13846 व त्यापेक्षा जास्त)- विकसित देश